GELEZEN. De CIA, een Amsterdamse uitgever, het Vaticaan en Pasternaks Dokter Sjivago

Het heeft er mee te maken dat het precies net zo lang geleden is als ikzelf jaren tel, maar het had me ook zonder die tijdsgelijkenis geïnteresseerd. Al heeft de muziek die bij de film hoort - hebben wij die film ooit helemaal uitgekeken? Ik betwijfel het. Het boek hebben we ook niet uitgelezen - er ongetwijfeld ook mee te maken. De Dokter Sjivago-melodie  is immers meeslepend, suikerzoet en heeft een hoog James Lastgehalte, waardoor ze allicht meer dan ze zelf wil tot het gemeengoed is gaan behoren. We hebben de melodie ooit zelf gespeeld - we herinneren ons in elk geval dat we vrij uitzonderlijk als derde klarinet in het orkest nu eens geen tegentijden moesten spelen, maar met de eerste klarinetten mochten meezingen. Vandaar allicht ook.
In elk geval hebben we van het weekend met heel veel interesse de uitgebreide reportage - meer dan 2 volle krantenpagina's - in NRC Handelsblad gelezen. Over hoe de CIA het boek van Boris Pasternak inzette in de strijd met Rusland.

CIA, Vaticaan en Expo 58

De spionagedienst spaarde kosten noch moeite om een Russische editie van het boek te drukken. Niet in de VS maar in Nederland, bij uitgeverij Mouton. De boeken gingen vervolgens naar Brussel, waar op dat moment de wereld zich vergaapte aan Expo 58. De Russen - er waren er 15.000 die een visum  voor ons land hadden aangevraagd - lieten er landbouwmachines en spoetniks zien. Ook het Vaticaan had er een stand en vanachter de gordijnen van die pauselijke exporuimte werd de Russische editie van Dokter Sjivago aan de man - de Russen - gebracht. Clandistien.

Ondermijnend karakter

Boris Pasternak

Met het boek wou de CIA het culturele leven onder de Russische communisten destabiliseren. Dat ze ermee op lange Russische tenen trapten, is bekend. En dat Pasternaks Nobelprijs dat ook deed, is ook bekend. Maar de vraag is of literatuur nu nog zou worden ingezet om een cultuur op sluikse wijze te ondermijnen? We vermoeden van niet. Ligt dat aan een veranderde wereld of ligt het aan de literatuur, die de kracht mist om nog een rol van betekenis in de samenleving te spelen?

Marginaal

Petra Couvée

We zijn geneigd om de eerste mogelijkheid naar voren te schuiven. Niet de literatuur heeft aan kracht ingeboet. Pasternaks werk was - voor zover wij het gelezen hebben - immers niet zo'n literaire hoogvliegerij. Er is op vandaag voldoende waardevols op de literaire schappen te vinden. Daar ligt het dus niet aan. Het zal dus de wereld zijn die zijn neus ophaalt voor zo niet alles, dan toch voor veel wat met boeken te maken  heeft zijn neus ophaalt. Boeken werken bijvoorbeeld te traag. Het lezen ervan kost tijd, het verwerken ervan nog meer en daar komen wij nog maar zelden toe. Al zeker niet op een collectieve manier. Boeken horen, net als denkbeelden, alleen nog in de marge van onze samenleving. Het liefst nog verhakseld tot snel consumeerbare happen...

ECI

Het boek van Pasternak lijkt wel een zwak te hebben voor organisaties met een drieletternaam.  Dokter Zjivago van Pasternak stak immers vrijwel altijd in het verwelkomingspakket van de boekenclub ECI. Je kon het boek zo krijgen - gratis of voor een habbekrats - als je intekende. Jarenlang was dat zo en het verklaart allicht waarom dat boek in een goedkope editie al sinds onze jeugd in het boekenrek staat. Misschien omdat het zo goedkoop en vlot verkrijgbaar was, bleef het voor de helft ongelezen. Boeken die je zo in de schoot vallen, hebben het altijd al lastiger dan  boeken waarvoor je moeite moet doen, om je gratie te winnen. Of er bij ECI ook een strategie achterstak,  net zoals bij de CIA, is niet bekend. Behalve natuurlijk meegolven op het succes van de film of van de muziek. Want gegarandeerd vond je verderop in de ECI-folder een James Last-collectie  met diezelfde Dokter Sjivago op de cover waarmee je over de streep werd gehaald om toch maar ECI-lid te worden.


(In NRC Handelsblad wordt Petra Couvée geïnterviewd die samen met een Amerikaanse journalist de Dr. Sjivago-affaire in een boek heeft blootgelegd.)